ماه و ماهی: تحلیل فرهنگی ـ روان‌شناختی سنت عارفانه و روابط عاشقانه در غزل فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مطالعات ادبی، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»، تهران، ایران

2 گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، داشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

3 گروه علوم رفتاری، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»، تهران، ایران

چکیده

با اینکه روان‌شناسی مطالعة عموم بشر است، دانش و الگوهای کنونی به طرز بی‌تناسبی بر شواهدی از کشورهای غربی و صنعتی استوارند که تنها حدود 12 درصد از جمعیت جهان را دربر می‌گیرند. الگوهای تعمیم‌پذیرتر نیازمند داده‌ها از سراسر دنیا خواهند بود. دانش دربارة ویژگی‌های جهانی در برابر ویژگی‌های خاص فرهنگی ضروری است تا سوگیری‌های فرهنگی در سنجش را ازبین بُرد و برای اینکه بدون تحمیل امپریالیستیِ الگوهایی که مناسب بافت غیرمعرف جهانی‌اند، پژوهش‌های میان‌فرهنگی را تسهیل کرد. زبان که یکی از عناصر فرهنگ است آینة اندیشه، نگرش، ساختارهای ذهنی مردم استفاده‌کننده از آن است. بازنمایی از ابعاد شخصیت و عشق از بازنمایی‌های مهم در زبان طبیعی هستند. زبان شعرِ عاشقانۀ فارسی نزدیک‌ترین زبانِ شعری به زبان عشق الاهی دانسته شده و زبان عشق زمینی برای بیان تجربیات عشق الاهی به‌کار رفته است. در این مقاله، غزل «ماه و ماهی» از جهت فرهنگی در ارتباط با سنت ادبی کلاسیک و فرهنگ معاصر ایرانی تحلیل شد. بررسی حاضر نشان داد که در این غزل نظام زبانی و نشانه‌شناسی شعر عرفانی برای بیان تجربه‌های عاشقانه به‌کار گرفته شده است. کاربست زبان در غزل یادشده و تحلیل رابطة بازتاب‌یافته در آن و توصیف‌های شخصیت و سایر ویژگی‌های معشوق، همگی توصیفی از بی‌رابطگی در میان عاشق و معشوق است تا وجود رابطه که این امر تداوم سنت ادبی و فرهنگ عرفانی در دوران معاصر در جامعة ایرانی را نشان می‌دهد. تحلیل‌های این‌چنینی در کنار پژوهش‌های واژگانیِ شخصیت به شناخت ساختار روانی فارسی‌زبانان کمک می‌کند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The moon and the goldfish: Cultural and psychological analysis of the mystical tradition and love relationships in the Persian Ghazal

نویسندگان [English]

  • Abdolrasoul Shakeri 1
  • Masoud Farahmandfar 2
  • Naser Aghababaei 3
1 Department of Literary Studies, the Institute for Research and Development in the Humanities (SAMT), Tehran, Iran
2 Allameh Tabataba'i University
3 Department of Behavioral Sciences, The Institute for Research and Development in the Humanities, (SAMT), Tehran, Iran
چکیده [English]

From the very beginning to the 6th century AH, Persian love poetry was largely devoted to sketching an earthly and objectivist love. In later periods when Persian poetry was influenced by mysticism, the earthly love was replaced by a heavenly and mystical love, and this conversion created crisis in the representation of such experiences, since mysticism was not well-equipped to capture general experience in clear words. Under such circumstances, the language of Persian love poetry was considered to be the closest poetic language for expressing the divine love. Therefore, for a long period, from the sixth century to the Constitutional era, Persian ghazals were influenced by mysticism, and even in the expression of earthly love, it was more influenced by literary tradition than the lived experience. The present article examines a contemporary ghazal, titled “Māh-o-Māhi” (“The moon and the goldfish”), by Alireza Badie', in order to reveal its intricate relationship with classical literary tradition and contemporary Iranian culture. The poem uses the semiotics of mystical poetry in order to express experiences of earthly love. It shows the continuation of an inveterate literary tradition and also mysticism in contemporary Iranian society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • earthly love
  • literary tradition
  • culture
  • mysticism
  • Persian ghazal
اخوی ثمرین، ز.، زهراکار، ک.، محسن‌زاده، ف.، و احمدی، خ. (1396). بررسی عوامل زمینه‌ساز طلاق در بافت اجتماعی فرهنگی شهر تهران، پژوهش کیفی. فصلنامۀ فرهنگی ـ تربیتی زنان و خانواده، 40، 105-126.
اشرف‌زاده، ح. (1394). آلبوم موسیقی ماه و ماهی، شعر: علیرضا بدیع، موسیقی: آرش بیات، امیر بیات و حجت اشرف‌زاده. تهران: مرکز موسیقی حوزة هنری.
آبراهامیان، ی. (1982). ایران بین دو انقلاب. ترجمة  ا. گل محمدی و م. ابراهیم فتاحی‏ ولی‏لایی (1377). تهران: نی.
آذربایجانی، م.، و شجاعی، م. ص. (1394). روان‌شناسی در نهج‌البلاغه: مفاهیم و آموزه‌ها. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. دوم.
بدیع، ع. (1396). ماه و ماهی: دفتر شعر. تهران: چشمه.
بدیع، ع. (27 شهریور 1395). گفت‌وگو با سحر سوقندی، نشریة خبری تحلیلی خیام‌نامه، وبگاه خیام‌نامه به نشانی: https://www.khayyamnameh.ir، قابل دسترس در هشتم بهمن 1397.
پورنامداریان، ت. (1388). در سایة آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی. ویراست دوم. تهران: سخن.
جهانبگلو، ر.، و بابک، م. (1392). بررسی کتاب آسیا در برابر غرب، جلسة کتاب ماه تهرانتو، سایت فرهنگی صدانت https//3edanet.ir، قابل دسترس در تاریخ 16/ 9/ 1397.
خالدی، ش.، موتابی، ف.، پورابراهیم، ت.، و باقریان، ف. (1393). عوامل حفاظت‌کننده ازدواج در افراد متأهل دارای عوامل خطر. خانواده‌پژوهی، 10(1)، 31-45.
خرمشاهی، ب. (1372). حافظ‌نامه. تهران: سروش.
دانشور، س. (1389). علم الجمال و جمال در ادب فارسی. بازنگری و تدوین: م. جعفری. تهران: قطره.
رفیعی‌نیا، پ. و اصغری، آ. (1386). رابطۀ بین انواع عشق و بهزیستی ذهنی در دانشجویان متأهل. خانواده‌پژوهی، ۹، 491 ـ 501.
سادات علوی، ط.، مقدم‌زاده، ع.، مظاهری، م. ع.، حجازی موغاری، ا.، صالحی، ک.، و افروز، غ. (1397). بازنمایی مؤلفه‌های احتمال آسیب طلاق: مطالعه‌ای به روش پدیدار شناسی. پژوهش‌های روان‌شناسی بالینی و مشاوره، 8(2)، 61-83.
سهرابی، ر.، و پدرام میرزایی، ع. (1389). ساخت و هنجاریابی آزمون اندازه‌گیری شخصیت بر‌اساس گلستان سعدی. اندازه‌گیری تربیتی، 4(1)، 1 ـ 26.
شمیسا، س. (1370). سیر غزل در شعر فارسی. تهران: فردوس.
شمیسا، س. (1381). شاهدبازی در ادبیات فارسی. تهران: فردوس.
شمیسا، س. (1388). سبک‌شناسی شعر. ویرایش دوم. تهران: میترا.
صبور، د. (1370). آفاق غزل فارسی. ویرایش دوم. تهران: گفتار.
صنعتی، م. (1397). فلسفه و روان‌کاوی، مقابله با تاریخ نخ‌نما: گفت‌و‌گو با محمد صنعتی. مصاحبه‌کننده: محسن آزموده، روزنامة اعتماد، 4229، 21/ 8/ 1397.
صنعتی، م. (خرداد و شهریور 1388). گفت‌وگو دربارة روشنفکری دهة چهل. مصاحبه‌کننده: سیروس علی‌نژاد.  بخارا، 71، 260 ـ 227.
عبدی، ح.، و گلزاری، م. (1389). ارتباط میان سبک‌های عشق و ویژگی‌های شخصیتی. روان‌شناسی و دین، 3(3)، 53 ـ 74.
غلامرضایی، م. (1377). سبک‌شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی.
غلامرضایی، م. (1393). داستان‌های غنایی. تهران: نشر دانشگاهی.
کریمی حکاک، ا. (1995). طلیعة تجدد در شعر فارسی. ترجمة  م. جعفری (1384). تهران: مروارید.
محجوب، م. (بی‌تا). سبک خراسانی در شعر فارسی: بررسی مختصات سبکی شعر فارسی از آغاز ظهور تا پایان قرن پنجم هجری. تهران: فردوسی و جامی.
مختاری، م. (1393). هفتاد سال عاشقانۀ شعر فارسی. مشهد: بوتیمار.
مؤتمن، ز. (1371). تحول شعر فارسی. تهران: سرمایۀ کتابخانۀ طهوری.
می، ر. (2007). عشق و اراده. ترجمۀ س. حبیب (1393). تهران: دانژه.
نوری، ن.، و جان‌بزرگی، م. (1390). رابطۀ بین سبک‎های دل‌بستگی و نگرش افراد به عشق با ارزش‌های ازدواج. علوم رفتاری، 5 (3)، 225 ـ 233.
همایی، ج. (1341). دیوان عثمان مختاری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Chandler, D. (2007). Semiotics: the basics. Routledge.‏
Nichols, B. (1981). Ideology and the image: Social representation in the cinema and other media (Vol. 256). Bloomington: Indiana University Press.‏
Sternberg, R. J., & Barnes, M. L. (Eds.). (1988). The psychology of love. Yale University Press.
Larsen, R. J., & Buss, D. M. (2008). Personality psychology: Domains of knowledge about human nature (3rd ed.). New York: McGraw-Hill.