مولفه‌ها و مدل مفهومی امید بر اساس آیات قرآن کریم: خوانشی با رویکرد روانشناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

توصیف، شناسایی مؤلفه‌های مفاهیم دینی گام پیشین در سنجش و طراحی بسته‌های کاربردی مبتنی‌بر آن‌هاست. هدف پژوهش حاضر استخراج مؤلفه‌های امید از آیات قرآن کریم و تدوین مدل مفهومی آن است. در این پژوهش به منظور استخراج مؤلفه‌های مفهوم امید از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شد. جامعۀ متنی پژوهش کتاب مقدس قرآن و نمونۀ متنی آیات با محتوای واژۀ‌ «رجا»، «یأس» و «قنوط» و مشتقات آن‌هاست که به صورت هدفمند انتخاب شداند. یافته‌های پژوهش نشان داد که امید آگاهی غیرقطعی در دست‌یابی به اهداف مطلوب در آینده است و لازمۀ آن علاوهگ‌بر اعتماد به جایگاه بیرونی، احساس خوشایند کنونی است که انگیزۀ کافی در انجام اعمال لازم برای دست‌یابی به اهداف را تأمین می‌کند. امید در آیات قرآن از چهار ویژگی مهم «هدف»، «تکیه‌گاه»، «اسباب امید (مادی و فرامادی)»، و «تلاش و تحمل سختی‌ها» برخوردار است. همچنین، مؤلفه‌های روان‌شناختی امید عبارت‌اند از: «عاملیت اعتمادزا»، «عاملیت سبب‌ساز» و «عاملیت نیروبخش». این بررسی نشان داد با رویکرد بین‌رشته‌ای از طریق خوانش روان‌شناختی آیات قرآن، مفهوم امید دارای تعریف، سه مؤلفۀ روان‌شناختی و مدل مفهومی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Components and conceptual model of hope based on the verses of the Holy Quran: A reading with a psychological approach

نویسنده [English]

  • mahmood khaliliyan shalamzari
Department of Psychology, Faculty of Humanities, Shahed University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Description and identification Components of religious concepts is the first step in measurement and design applied packages based on them. The aim of this study is to extract the components of hope and to formulate its conceptual model from the verses of the Holy Quran. Inferential content analysis method was used to extract the components of the hope. The textual population includes Holy Quran and dictionaries and The textual sample includes all the verses with the word "Raja", "Yas",''Qanoot", and theys derivatives that have been purposefully selected. Findings showed that hope is an uncertain awareness in achieving the desired goals in the future and in addition to the confidence in the great external position, it indicates the current pleasant feeling Which provides sufficient motivation to take the necessary actions to achieve the goals. Hope in the verses of the Quran also have Four important characteristics: "purpose", "support", "causes of hope (material and metamaterial)", and "effort and endurance of hardships". Also, the psychological components of hope are: "Trust-creating agency", "causality-creating agency" and "power-creating agency". This study showed that with an interdisciplinary approach through psychological reading of Quranic verses, the concept of hope has a definition, three psychological components and a conceptual model.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Definition of hope
  • components of hope
  • hope in the Quran
  • conceptual model of hope
قرآن کریم.
ابراهیمیان، ح. (1381). انسان‌شناسی اسلام اگزیستانسیالیسم اومانیسم. تهران: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها پژوهشکده فرهنگ و معارف.
ابن منظور، م. (1416ق). لسان العرب. بیروت: داراحیاء التراث العربی مؤسسۀ التاریخ العربی.
احمری، ح.، و غلامحسین‌نژاد، م. (1394). تأثیر امیدواری به خدا در سعادت دنیوی و اخروی فرد و عوامل دستیابی به آن. بصیرت و تربیت اسلامی، 33، 55 ـ 75.
اسلامی نسب، ع. (1373). روان‌شناسی اعتماد به نفس. تهران: مهرداد.
کلینی، م. (1365). اصول کافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
امینی، م. ه. (1379). چیستی و ماهیت «امید» براساس آرای سن توماس آکوئیناس در کتاب وی‏ «مدخل الهیات acigoloehTammuS ». کتاب ماه دین، 40، 52-58.
انصاری، م.، و میرشاه جعفری، ا. (1389). تأملی بر سازوکار ایمان و امید در زندگی و تأثیر آن بر سلامت روان انسان. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 4(6)، 123 ـ 142.
بهشتی، س.، خاری آرانی، م.، و علی اکبرزادۀ آرانی، ز. (1389). معنا و مؤلفه‌های امیدواری در متون اسلامی و روان‌شناسی مثبت‌گرا. دانشور رفتار تربیت و اجتماع، 45، 157 ـ170.
پرچم، ا.، فاتحی‌زاده، م.، و محققیان، ز. (1392). ابعاد سه‌گانۀ نظریۀ امید اسنایدر و تطبیق آن با دیدگاه قرآن کریم. تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، 19، 1ـ29.
پسندیده، ع.، گلزاری، م.، و مسعودی، ع. (1390). مؤلفه‌های احساس سعادتمندی در احادیث با رویکرد روان‌شناختی. علوم و حدیث، 62، 119ـ140.
تمیمى آمدى، ع. (1366). غرر الحکم و درر الکلم. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
خاری آرانی، ر.، و علی اکبرزاده آرانی، ز. (1394). بررسی مفهوم امید در قرآن و روایات و نقش آن در تربیت انسان. پژوهش‌های تعلیم و تربیت اسلامی، 11، 135ـ152.
خاکپور، ح.، حسومی، و. ا.، گلی، م.، و ایرانمنش، ا. (1392). کارکردهای تربیتی امید و نقش آن در سلامت روان از دیدگاه قرآن. اخلاق زیستی، 10، 52ـ92.
خدایاری فرد، م. (1390). گسترۀ پژوهش‌های داخلی در زمینۀ ساخت مقیاس‌های دینی. در مبانی نظری مقیاس‌های دینی . سالاری‌فر، آذربایجانی و رحیمی‌نژاد. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 449ـ512.
خسروپناه، ع.، و پناهی‌آزاد، ح. (1389). هستی‌شناسی معرفت. تهران: امیرکبیر.
راغب اصفهانى، ح. (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دارالعلم الدار الشامیة.
رحیمی‌نژاد، ع. (1390). ملاحظات روان‌سنجی سنجش مفاهیم و سازه‌های مذهبی در عرصۀ روان‌شناسی. در مبانی نظری مقیاس‌های دینی. سالاری‌فر، آذربایجانی و رحیمی‌نژاد. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 513ـ522.
شجاعی، م. ص. (1399). روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 14 (27)، 41ـ 73.
طباطبائی، س. م. ح. (1374). تفسیر المیزان. ترجمۀ س. م. ب. موسوی همدانی.  قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
صدرالدین شیرازی، م. (1381). المبدأ و المعاد فی الحکمة المتعالیه. تصحیح تحقیق و مقدمه محمد ذبیحی. تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
فرانکل، و. (1946). انسان در جست‌وجوی معنا. ترجمۀ مهین میلانی و نهضت صالحیان (1377). تهران: درسا.
فرم، ا. (1968). انقلاب امید. ترجمۀ م. روشنگر (1380). تهران: مروارید.
فلیپ، ا. (1386). گذری بر مفهوم امید در اندیشۀ کانت، بلوخ و مارسل. ترجمۀ م.، فریامنش. اطلاعات حکمت و معرفت، 6، 1ـ 3.
فیض کاشانی، م. (1379). راه روشن. ترجمۀ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. ترجمۀ س. م. ص.، عارف. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
لطف‌آبادی، ح. (1390). جست‌وجوی مبانی نظری سنجش. ویژگی‌های معنوی درمان‌جویان در تعامل با درمان‌گران. در مبانی نظری مقیاس‌های دینی. سالاری‌فر، آذربایجانی و رحیمی‌نژاد. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 381ـ 392.
کرین، و. ک. (1912). پیشگامان روان‌شناسی رشد. ترجمۀ ف. فدایی (1382). تهران: اطلاعات.
محققیان، ز.، و پرچم، ا. (1390). تحلیل اخلاقی امید با تأکید بر آیات قرآن کریم. پژوهش‌نامۀ اخلاق، 13، 93ـ 118.
محققیان، ز.، و پرچم، ا. (1391). ماهیت امید؛ مقایسه‌ای تطبیقی بین اسلام و مسیحیت. معرفت ادیان، 4 (1)، 7ـ 26.
محمدی شاهبلاغی، ف. (1373). بررسی ارتباط امید و مؤثر بودن مقابلۀ بیماران مبتلا به سرطان بستری در انستیتو سرطان وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ پرستاری و مامایی رازی. دانشگاه علوم پزشکی کرمان.
مجلسی، م. ب. (1404ق). بحار الانوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
مصباح یزدی، م. ت. (1380). معارف قرآن (7) اخلاق در قرآن. تحقیق و نگارش م. ح. اسکندری. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصطفوی، ح. (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مظاهری، م. ع.، و پسندیده، ع. (1390). مثلت ایمان الگوی ابعادی رابطۀ انسان با خدا. قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
منصوری، خ. (1387). آثار و کارکرد امید در زندگی انسان. در سایت به آدرس،  maarefquran.com www.  تاریخ به‌روزرسانی 8/4/1391.
 وولف، د. (1996). روان‌شناسی دین. ترجمۀ م. دهقانی (1386). تهران: رشد.
Aquinas, T. (2006). Summa Theologiae. (2 v). edited by Thomas gilby. Laurentius Bright. Thomas A. Moore, New York: Cambridge university Press.
Arnaert, A., Filteau, N., & Sourial, R. (2006). Stroke patients in the acute care phase: role of hope in self-healing. Holist Nurs Pract, 20(3), 137-146
Bernardo, A. B. (2010). Extending hope theory: Internal and external locus of trait hope. Personality and Individual Differences, 49(8), 944–949.
Bernardo, A. B. (2014). Hope in early adolescence: Measuring internal and external locus-of-hope. Child Indicators Research, 8, 699-715.
Folkman, S. (2010). Stress, coping, and hope. Psycho-Oncology, 19(9), 901–908.
Hammer, K., Mogensen, O., & Hall, E. O. (2009). The meaning of hope in nursing research: a meta- synthesis. Scandinavian Journal of Caring Sciences,23(3), 549-557.
Magyar-Moe, J. L. (2009). Therapist's Guide to Positive Psychological Interventions, New York: Park Avenue South.
Mcinnis, J.D., & Hun C, h.e. (2006). Understanding hope and its implications for consumer behavior: I hope, therefore I consume. Foundation and Trends in marketing.
Miller-Perrin, C., & Mancuso, E. K. (2015). Faith from a positive psychology perspective. New York: Springer Science + Business Media.
Neraas, Julie E. (2009). Apprenticed to hope a sourcebook for difficult times. Augsburg Fortress Publishers.
Olsman, E. (2020). Hope in healthcare: A synthesis of review studies. In S. van den Heuvel (Ed.),Historical and multidisciplinary perspectives on hope (accepted for publication). New York, NY: Springer.
Olsman, E. (2015). Hope in palliative care. A longitudinal qualitative study. PhD Thesis. University of Amsterdam.
Piccinelli, C., Clerici, C. A., Veneroni, L., Ferrari, A., & Proserpio, T. (2015). Hope in Severe Disease: A Review of the Literature on the Construct and the Tools for Assessing Hope in the Psycho-oncologic Setting. Tumori Journal,101(5), 491–500.
Proserpio, T., Ferrari, A., Vullo, S. L., Massimino, M., Clerici, C. A., Veneroni, L., Bresciani, C., Casali, P. G., Ferrari, M., Bossi, P., Galmozzi, G., Pierantozzi, A., Licitra, L., Marceglia, S., & Mariani, L. (2015). Hope in cancer patients: The relational domain as a crucial factor. Tumori, 101(4), 447-454.
Pulvers, K., & Hood, A. (2013). The role of positive traits and pain catastrophizing in pain perception. Curr Pain Headcahe Rep, 17(5), 330.
Redlich‐Amirav, D., Ansell, L. J., Harrison, M., Norrena, K. L., & Armijo‐Olivo, S. (2018). Psychometric properties of Hope Scales: A systematic review. International journal of clinical practice, 72(7), e13213.
Schrank, B., Stanghellini, G., & Slade, M. (2008). Hope in psychiatry: a review of the literature. Acta Psychiatrica Scandinavica, 118(6), 421-433.
Scioli, A., Scioli-Salter, E. R., Sykes, K., Anderson, C., & Fedele, M. (2015). The positive contributions of hope to maintaining and restoring health: An integrative, mixed-method approach. The Journal of Positive Psychology, 11(2), 135–148.
Snyder, C. R. (1994). The Psychology of Hope: You can get there from here. New York, Free Press.
Snyder, C. R. (2000). Handbook of Hope: Theory, Measures and Applications. San Diego, CA: Academic Press.
Snyder, C. R. (2002). Hope Theory: Rainbows in the Mind, Psychological Lnquiry, 13, (4), 249-275.
Snyder, C. R., & Lopez S. J. (2007). Positive Psychology The Scientific and Practical Explorations of Human Strengths. Thousand Oaks, CA: Sage.
Wikert, J., Treutlein, M., Theochari, M., Bokemeyer, C., Oechsle, K., & Ullrich, A. (2021). How does spirituality manifest in family caregivers of terminally ill cancer patients? A qualitative secondary analysis. Palliative and Supportive Care, 1-10. doi:10.1017/S1478951521000353