جریان‌شناسی روان‌شناسی اسلامی در عصر حاضر: بررسی فراترکیب

نوع مقاله : مقالة نظری/مروری (در حوزة روان‌شناسی فرهنگی)

نویسنده

پژوهشکده اخلاق و معنویت، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

در شکل‌گیری روان‌شناسی اسلامی ایده‌های متنوعی دیده می‌شود که بخشی از آن در گرو شناخت رویکردهای روش‌شناسانۀ روابط روان‌شناسی و اسلام است. هدف پژوهش حاضر شناسایی جریان‌ها یا رویکردهای کلان­حوزۀ ارتباط‌شناسی روان‌شناسی و اسلام در یک روند تاریخی بود. با استفاده از روش فراترکیب، 98 مطالعۀ کیفی (1900 تا 2019م) از منابع معتبر شناسایی شد و با تجزیه و تحلیل آن‌ها در یک چارچوب جدید ترکیب شد. یافته‌ها نشان داد که اولاً آغاز بحث از ارتباط روان‌شناسی و اسلام با درنظر گرفتن یک پیوستار فلسفی - تجربی به دهۀ 1910 بازمی‌گردد؛ ثانیاً مطالعات حوزۀ ارتباطی روان‌شناسی و اسلام به‌واسطۀ شاخص «نقطۀ عزیمت علم/ دین» در رویکرد دوگانه (درون - بومی و برون - بومی)، و با شاخص «مبنا قرار دادن علم» در قالب رویکرد سه‌گانۀ پالایش علم، مقایسۀ علم، و تأسیس علم طبقه‌بندی می‌شود؛ ثالثاً رویکرد سه‌گانۀ اخیر در چهار بازۀ تاریخی بازشناسی می‌شود که عبارت‌اند از: الف) دورۀ تمهیدی (معرفی اندیشه‌های اندیشمندان مسلمان) از 1910م، ب) رویکرد پالایش و موج اول رویکرد تأسیس از 1950، ج) رویکرد مقایسه از1980، د) موج دوم تأسیس از 2005. هر یک از رویکردهای سه‌گانۀ اخیر، مبتلا به محدودیت‌های روش‌شناسانه بوده که یک راه‌ برون‌رفت آن، پیشنهاد «رویکرد تأسیس اشتراکی» است که با مبنا قرار دادن الگوی میان‌رشته‌ایِ چندسطحی و با بهره‌گیری از سه مرحلۀ مقایسه، پالایش، و تأسیس، با حفظ ارتباط روان‌شناسی و اسلام، زمینۀ تأسیس علم جدید را فراهم می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Mainstream studies of Islamic Psychology in the Present Age: A Meta Synthesis Study

نویسنده [English]

  • Hamid Rafiei Honar
Research Institute of Ethics and Spirituality, Institute of Islamic Sciences and Culture, Qom, Iran
چکیده [English]

In the development of Islamic psychology, there are various ideas a part of which depends on understanding the methodological approaches to the relationship between psychology and Islam. The purpose of this study was to identify the mainstreams or macro approaches in the field of communication between psychology and Islam in a historical process. Using the meta-synthesis method, 98 qualitative studies (1900 to 2019) were identified from valid sources and were analyzed and combined in a new framework. The findings showed that, firstly, the beginning of the discussion of the relationship between psychology and Islam, considering a philosophical-empirical continuum, dates back to the 1910s. Secondly, studies in the field of psychological and Islamic relations were classified by the index of “point of departure of science/religion” in the dual approach (intra-indigenous and extra-indigenous), and by the index of “science-basedness” in the triple approach of “refining science”, “comparing science”, and “establishing science”. Thirdly, the recent triple approach is recognized in four historical periods, which are: a) the preparatory period (introduction of the ideas of Muslim thinkers) since 1910; b) the refining approach and the first wave of the establishment approach since 1950; c) the comparative approach since 1980; and d) the second wave of the establishment since 2005. Each of the three recent approaches has had methodological limitations. One way to get rid of these limitations is to propose a “shared establishment approach”. This approach provides the ground for the establishment of new science through: relying on the Multilevel Interdisciplinary Paradigm; using the three stages of comparison, refinement, and establishment; and maintaining the connection between psychology and Islam.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic psychology
  • Islam and psychology
  • cultural psychology
  • indigenous psychology
  • history of psychology
  • integrated Islamic psychology
آذربایجانی، م. (1387). جزوۀ درسی روان‌شناسی دین، تدریس­شده در ترم دوم، مقطع کارشناسی ارشد گروه روان‌شناسی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
آقابابایی، ن. (1397). نقد پژوهش‌های علم عصب‌نگر در حوزۀ دین و معنویت. روان‌شناسی فرهنگی، 2، 81ـ104.
ابراهیمی دهشیری، م.ح.، و صالح‌زاده، م. (1395). ماهیت روان­شناسی اسلامی، پیشینی یا پسینی؟. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 19، 135ـ155.
ابوترابی، ع.، و مصباح، ع. (1398). ضرورت تأسیس روان‌شناسی واحد در چارچوب رویکرد اسلامی. روان‌شناسی و دین، 45، 55ـ72.
آل اسحاق، م. ( 1369ش/1990). اسلام و روان‌شناسی. قم: بی‌نا.
باقری، خ. (1375). انسان به­منزلۀ عامل: بحثی تطبیقی در پیش‌فرض‌های روان‌شناسی. روش‌شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه)، 9، 1ـ3.
باقری، خ. (1382). هویت علم دینی: نگاهی معرفت‌شناختی به نسبت دین با علوم انسانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
باقری، خ.، اسکندری، ح.، خسروی، ز.، و اکبری، م. (1374). پیش‌فرض‌های روان‌شناسی اسلامی. روش‌شناسی علوم‌ انسانی، 5، 25ـ37.
بدری، م. (1400ق/ 1978). علماء النفس المسلمون فی جُحر الضبّ. المسلم المعاصر، 15 و 16، 105ـ124.
بستانی، م. (1404ق/ 1983). دراسات فی علم النفس الاسلامی. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
بن جخدل، س. ا. (1440ق/2018). علم النفس الإسلامی؛ سؤال التأهیل لا سؤال التأصیل. جیل العلوم الانسانیة والاجتماعیة. 39 ، 95ـ114.
بهرامی احسان، ﻫ.، اخوت، ا.ر.، و فیاض، ف. (1397). معناشناسی افسردگی از منظر قرآن. تهران: قرآن و اهل بیت.
بیگی ملک‌آبادی، ﻫ. (1391). بررسی و نقد رویکرد طه عبدالرحمن در اسلامی‌سازی علوم انسانی. ذهن، 50، 117ـ143.
پسندیده، ع. (1393). الگوی اسلامی شادکامی. قم: دارالحدیث.
توفیق السمالوطی، ن. م. (1401ق/1980). الإسلام و قضایا علم النفس الحدیث. المملکة العربیة السعودیه: دارالشروق.
حسینی، س. ا. (1364 ش/1985). بررسی مقدماتی اصول روان‌شناسی اسلامی. مشهد:آستان قدس رضوی.
حسینی، س. ع. ا. (1373). بحثی مقدماتی پیرامون «مبادی» دانش روان‌شناسی در اسلام. روان‌شناسی و علوم تربیتی،53، 137ـ148.
خسروپناه، ع. (1393). در جست­وجوی علوم انسانی اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
رشاد، ع. (1390)، منطق طبقه‌بندی علوم انسانی. همایش تحول علوم انسانی.تهران: دانشگاه تهران.
رفیعی هنر، ح. (1395). روان‌شناسی مهار خویشتن با نگرش اسلامی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
رفیعی هنر، ح.، جان‌بزرگی، م.، پسندیده، ع.، و رسول‌زاده طباطبایی،ک. (1393). تبیین سازۀ خودمهارگری بر اساس اندیشۀ اسلامی. روان‌شناسی و دین، 27، 5ـ26.
ریاضی، ح. (1360 ش/1981). آموزش و پرورش بر مبنای روان‌شناسی و روان‌کاوی اسلامی. تهران: گنجینه.
سعیدی، س. غ. (1329ش/1950). شخصیت انسان از نظر روان‌شناسی جدید و از لحاظ دین. فروغ علم، 7 و 8، 17ـ23 .
شجاعی، م. (1394). روان‌شناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو). قم: مرکز المصطفی (ص).
شمشیری، ب. (1390). نقش فلسفه در ساخت و تولید روان‌شناسی اسلامی. روش‌ها و مدل‌های روان‌شناختی، 5، 31ـ44.
صاحب‌الزمانی، ن. (1354ش/ 1975). بازهم خدا یاانسان(2): درآمدی بر روان‌شناسی و جامعه­شناسی آرمان‌ها. نگین، 111، 35ـ38.
الصبیح، ع. ب. (1428ق/ 2007). التأصیل الاسلامی لعلم النفس. جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 22، 469ـ506 .
الصبیح، ع. ب. (1432ق/ 2011) توظیف التأصیل الاسلامی لعلم النفس فی تدریس مقررات علم النفس. إسلامیة المعرفة، 56، 73ـ93.
عاطف الزین، س. (1413ق/1991). علم النفس: معرفة النفس الإنسانیة فی الکتاب والسنة. بیروت: دارالکتب اللبنانی.
عبدالحلیم، م. (1413ق/1991). نحو خطه منظمه و متکامله للتأصیل الاسلامی للدراسات النفسیه. اللقاء السنوی الخامس: التأصیل الاسلامی للتربیة و علم النفس. جامعة الملک سعود. المملکة العریة السعودیة.
عبدالفتاح، م. م. (1412ق/1990). نحو علم نفس اسلامی: العلاج النفسی فی ضوء الاسلام. الاسکندریه: الملتقى المصری للابداع و التنمیه.
عبدالکریم عثمان، م. (1384ق/ 1962). الدراسات النفسیه عند علماء المسلمین والغزالی بوجه خاص. القاهره: مکتبه وهبه.
عثمان النجاتی، م. (1422ق/2001). مدخل الی علم النفس الاسلامی. القاهره: دارالشروق.
عزالدین توفیق، م. (1418ق/1998). التأصیل الإسلامی للدراسات النفسیة: البحث فی النفس الإنسانیه و المنظور الإسلامی. القاهره: دارالسلام.
علی‌تبار فیروزجایی، ر. (1397). علم دینی: ماهیت و روش‌شناسی. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عواد، م. س. (1429ق/2008)، البحث السیکولوجی و التشریعی فی التراث العربی الإسلامی. الثقافة والتنمیة، 26، 159ـ179.
عوده، م.، و مرسی، ا. (1407ق /1986). الصحه النفسیه فی ضوء علم النفس و الاسلام. الکویت: دارالقلم.
عیسی، م. ر. ( 1985). به سوی اسلامی­سازی روان‌شناسی. ترجمۀ ن. نوری (1385). حوزه و دانشگاه، 48، 77ـ108.
غروی، س.م. (1369). مکتب‌های روان‌شناسی و نقد آن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
غروی، س.م. (1374). روشمندی و شرایط تحقیق در روان­شناسی و خلأهای موجود در تدوین روان­شناسی اسلامی. معرفت، 15، 84ـ89 .
غروی، س.م.، و آذربایجانی، م. (1391). نگاهی به روان‌شناسی اسلامی، تدوین ع. شیخ شجاعی، م. فرقانی، و ن. نوری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه .
فداکار داورانی، ف.، برجعلی، ا.، اسمعیلی، م.، و باقری نوع‌پرست، خ. (1399). بررسی و ارزیابی ماهیتِ «چیستی» روان­شناسی اسلامی در مطالعات منتسب به روان‌شناسی اسلامی. فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، 41، 1ـ26.
قطب، م. (1374ق/1952). الانسان بین المادیه و الاسلام. القاهره: دارالشروق.
قطب، م. (1385ق/1963). دراسات فی النفس الانسانیه. القاهره: دارالشروق.
کاویانی ارانی، م. (1377). پیش­طرحی در باب تحقیق در روان‌شناسی اسلامی. معرفت، 27، 89ـ96.
کاویانی ارانی، م. (1397). دورنمایی از روان‌شناسی اسلامی به‌عنوان یک مکتب. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 23، 69ـ100.
کاویانی ارانی، م. (1398). روان‌شناسی در قرآن بنیان‌ها و کاربردها. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
لطفی، ح. (1380). روان‌شناسی اسلامی: آیا امکان­پذیر است؟. روش‌شناسی علوم انسانی، 29، 4ـ34.
مصباح یزدی، م. (1392). رابطۀ علم و دین. تحقیق و نگارش ع. مصباح. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
نبوی، ل. (1390). مطالعۀ فلسفۀ علم با دو رویکرد پیشینی و پسینی. اطلاعات حکمت و معرفت، 63، 4ـ9.
نزارالعانی، م. (1429ق/2008). کتاب­شناسی (توصیفی ـ تحلیلی) اسلام و روان‌شناسی. ترجمۀ ب. رفیعی (1385). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نورعلیزاده، م. (1397). روش مدل‌یابی مفاهیم و سازه‌های روان‌شناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث). رسالۀ دکتری روان‌شناسی. قم: مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی.
ویسی، م. (1434ق/2012). بدایةحرکة التأصیل الإسلامی لعلم النفس. در دسترس: http://www.islahweb.org/
یزدی، م. (1345 ش/1966). روان‌شناسی اسلامی. مسجد اعظم، 12، 20ـ23.
 
Abdul Razak, M. A. , & Hisham, N. A. (2012). Islamic psychology and the call for Islamization of Modern Psychology. Journal of Islam in Asia, 9.156-183.
Abu-Raiya, H. (2012). Towards a systematic Qura'nic theory of personality. Mental Health, Religion & Culture, 15(3), 217-33.
Ajmal, M. (1974). An introduction to Muslim psychotherapy. Lahore, Pakistan: Symbol.
Al-Karam, C. Y. (2018). Islamic psychology: Towards a 21st century definition and conceptual framework. Journal of Islamic Ethics, 2(1-2), 97-109.
Baker, D. B. (Ed.). (2012). The Oxford handbook of the history of psychology: Global perspectives. Oxford University Press.
Brett, G. S. (1921). A history of psychology (Vol. 2). G. Allen, Limited.
Comer, R. J. (2015). Abnormal Psychology,9th. New York: Worth Publishers.
David, H. P., & Buchanan, J. (2003). International Psychology. In D.K. Freedheim (Ed.), History of psychology. (pp.509-533).New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
Farag , S. (2000). Arabs and Psychology-The Heritage. In A. E. Kazdin (Ed.). Encyclopedia of psychology. V.8 (PP.224-228). Washington, DC: American Psychological Association.
Greenwood, J. D. (2009). A conceptual history of psychology. McGraw‐Hill, Inc.
Hemmings, J. (2018). How Psychology Works: The Facts Visually Explained. Penguin. United States: DK Publishing.
Hendrix, J. S. (2015). Unconscious Thought in Philosophy and Psychoanalysis. Springer. US: Palgrave Macmillan.
Hergenhahn, B. R., & Henley, T. B. (2014). An Introduction to the History of Psychology, Seventh Edition. Wadsworth, Cengage Learning, Inc.
Hussain, S. (1984). Islamic Psychology. In Proceedings of the Third International Seminar on Islamic Thought (pp. 13-22). Kuala Lumpur, Malaysia: International Institute of Islamic Thought.
Husain, A. (2006). Islamic psychology: Emergence of a new field. New Delhi: Global Vision Publishing House.
Hwang, Kuo Hwang. (2011). Foundations of Chinese psychology: Confucian social relations (Vol. 1). Springer Science & Business Media.
Kaplick, P. M., & Skinner, R. (2017). The evolving Islam and Psychology movement. European Psychologist, 22(3), 198.
Kaplick, P. M., Chaudhary, Y., Hasan, A., Yusuf, A., & Keshavarzi, H. (2019). An interdisciplinary framework for Islamic cognitive theories. Zygon®, 54(1), 66-85.
Kaplick, P. M. (2019). A preliminary compilation of texts in Islamic Psychology. Project IP Literature Database, Islam and Psychology Research Group: Islamic Association of Social and Educational Professions (Germany). Available in: https://www.researchgate.net/publication/334736735.
Kaplick, P. M., & Rüschoff, I. (2018). Islam und Psychologie in Großbritannien, den USA und Deutschland: Gegenwart und Zukunft von institutionellen Strukturen muslimischer Psychologen. Wege zum Menschen, 70(1), 78-88.
Landauer, S. (1876). Die Psychologie des Ibn Sina. Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, 29(3/4), 335-418.
Long, W. (2014). Critical reflections on the Islamicisation of psychology. Revelation and Science, 4(1), 14-19.
Macdonald, D. B. (1909). The religious attitude and life in Islam: being the Haskell lectures on comparative religion delivered before the University of Chicago in 1906. University of Chicago Press.
Moughrabi, F. (2000). ISLAM AND PSYCHOLOGY, In A. E. Kazdin (Ed.). Encyclopedia of psychology.V.8 (PP.366-368). Washington, DC: American Psychological Association. Wadsworth: Cengage Learning.
Naquib al-Attas, S. M. (1978). Islam and Secularism. Kuala Lumpur.
Nelson, J. M. (2009). Psychology, religion, and spirituality. Springer Science & Business Media.
Sahin, A. (2013). Reflections on the Possibility of an Islamic Psychology. Archive for the Psychology of Religion, 35(3), 321-335.
Servier, A. (1924). Islam and the Psychology of the Musulman. London, Chapman and Hall Ltd.
Soares, C. B., Hoga, L. A. K., Peduzzi, M., Sangaleti, C., Yonekura, T., & Silva, D. R. A. D. (2014). Integrative review: concepts and methods used in nursing. Revista da Escola de Enfermagem da USP48(2), 335-345.
Taeschner, F. (1912). Die Psychologie Qazwînis. Inaugural-Dissertation. KÖNIGL. CHRISTIAN-ALBRECHTS-UNIVERSITÄT ZU KIEL.
Walsh, D., & Downe, S. (2005). Meta‐synthesis method for qualitative research: a literature review. Journal of advanced nursing, 50(2), 204-211.