نظام تحول روانی از تولد تا مرگ بر پایه منابع اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران

چکیده

این پژوهش با هدف بررسی نظام تحول روانی در منابع اسلامی انجام شده است. در راستای هدف تحقیق، مفاهیم و گزاره هایی که با موضوع پژوهش ارتباط داشتند با "استراتژی متن خوانی باز" از منابع اسلامی گردآوری و با استفاده از روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش یک الگوی جامع متشکل از پنج دوره کودکی، نوجوانی، جوانی، بزرگسالی و پیری را به دست داد. در این الگو مراحل مربوط به هر دوره و ساز و کارهای روان شناختی آنها نیز مشخص شده است. بر طبق آموزه های اسلامی محور تحول روانی، به فعلیت رسیدن توانایی های بالقوه فرد در بعد شناختی، عاطفی، اجتماعی و معنوی است که تحت تاثیر رشد داخلی، تعامل اجتماعی و تجربه فعال (انتخاب و عملکرد آگاهانه)  فرد در گذر زمان تحقق می یابد. علاوه بر تبیین ساز و کارهای روان شناختی، توجه به برخی از مسائل اخلاقی- تربیتی در این الگو نیز حائز اهمیت است. جاذبه شهودی الگوی یاد شده از این حقیقت ناشی می شود که مبتنی بر وحی بوده و بر یگانگی تجربه ذهنی هر فرد تاکید دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The system of psychological transformation from birth to death based on Islamic sources

نویسنده [English]

  • Mohammad Sadegh Shojaei
Assistant Professor of Al-Mustafa International University, Qom, Iran
چکیده [English]

The aim of this study was to investigate the system of psychological transformation in Islamic sources. In line with the purpose of the research, the concepts and propositions related to the subject of the research were collected from Islamic sources with an "open text reading strategy" and examined using a qualitative analysis of the content of religious texts. The results of the study provided a comprehensive model consisting of five periods of childhood, adolescence, youth, adulthood and old age. In this model, the stages related to each period and their psychological mechanisms are also specified. According to Islamic teachings centered on psychological transformation, the realization of a person's potential abilities in the cognitive and emotional dimension is realized under the influence of internal growth, social interaction and active experience (conscious choice and action). In addition to explaining psychological mechanisms, it is important to pay attention to some ethical-educational issues in this model. The intuitive appeal of this model stems from the fact that it is based on revelation and emphasizes the unity of each person's mental experience.
Keywords: Psychological Transformation, Growth, System, Islamic Resources

کلیدواژه‌ها [English]

  • Psychological transformation
  • growth
  • system
  • Islamic resources
قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.
آلوسی، م. (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن بابویه، م. (1413ق). من لایحضره الفقیه. دار الاضواء.
ابن حاتم، ع. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. ریاض: مکتب نزار مصطفی الباز.
ابن حیون، ن. (1385). دعائم الاسلام. قم: مؤسسۀ آل­البیت.
ابن شعبه حرانی، ح. (1404ق). تحف العقول. قم: جامعۀ مدرسین
ابن عادل، ع. (1419ق). اللباب فی علوم الکتاب. بیروت: دارالکتب العلمیه
ابن عربی، م. (1410ق). رحمه من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن. دمشق: مطبعه نضر.
ابن فارس، ا. (1415ق). معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن قتیبه، ع. (1411ق). تفسیر غرائب القرآن. بیروت: مکتبه الهلال.
ابن کثیر، م. (1376). النهایه فی تفسیر غریب الحدیث و الأثر. قم: اسماعیلیان.
ابن منظور، م. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
ابوالفتوح رازی، ح. (1408ق). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: آستان قدس رضوی.
ابوحیان، م. (1420ق). البحر المحیط فی التفسیر. بیروت: دارالفکر.
امیرصادقی، ن. (1381). طب الرضا. تهران: معراجی.
بحرانی اصفهانی، ع. (1413ق). عوالم العلوم و المعارف. قم: مؤسسۀ الامام المهدی.
بحرانی، ک. (1375). شرح نهج­البلاغه. مشهد: آستان قدس رضوی.
برجعلی، ا.، رحیمی صادق، ز.، سهرابی، ف.، فلسفی­نژاد، م.، و معتمدی، ع. (1397). اثربخشی یک برنامۀ آموزشی مهارت­های زندگی مبتنی بر فرهنگ اسلامی بر شادکامی و تاب­آوری زنان مطلقه. روان‌شناسی فرهنگی، 2، 1ـ21.
برقی، ا. (1371). المحاسن. قم: دارالکتب الاسلامیه.
بروجردی، ح. (1386). جامع الاحادیث شیعه. تهران: دفتر نشر فرهنگ سبز.
بغوی، ح. (1420ق). معالم­التنزیل. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بقاعی، ا. (1427). نظم الدر فی تناسب الآیات و السور. بیروت: دارالکتب العلمیه.
پیشنمازی، س.م.، تبیک، م. ت.، و براتی. س. ف. (1396). طراحی مداخلۀ بازسازی دینی و بررسی اثربخشی آن بر سلامت روانی. روان‌شناسی فرهنگی، 2، 23ـ 48.
تمیمی آمدی، ع. (1410ق). غررالحکم و دررالکلم. قم: دار الکتب الاسلامی.
ثقفی، س. م. (1398). ابن خلدون نخستین جامعه­شناس مسلمان. تهران: جامعه­شناسان.
جرجانی، ع. (1430ق). درج الدر فی تفسیر القرآن العظیم. اردن: دارالفکر.
جصاص، ا. (1405ق). احکام القرآن. بیروت: احیاء التراث العربی.
حر عاملی، م. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: آل البیت.
حرانی، ح. (1404ق). تحف العقول. تصحیح ع. غفاری. قم: جامعۀ مدرسین.
حفنی، ع. (2004). موسوعه القرآن العظیم. قاهره: مکتبه مدبولی.
حلی، م. (1387). ایضاح الفواند فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعلیان.
خازن، ع. (1415ق). تفسیر لباب التاویل فی معانی التنزیل. بیروت: دارالکتب العلمیه.
خراسانی، م. (1388). المعجم فی فقه اللغه القرآن و سرّ بلاغته. مشهد: آستان قدس رضوی.
خویی، م. ح. (1429ق). منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه. تصحیح ا. منانجی. تهران: مکتبه الاسلامیه.
دینوری، ع. (1424ق). الواضح فی تفسیر القرآن الکریم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
راغب اصفهانی، ح. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. دمشق: دارالعلم.
رضایی، ح.، نصیریان، ص.، و ریاحی مهر، ب. (1397). بررسی تحول روانی انسان از منظر معارف اسلامی با تأکید بر نهج­البلاغه. پژوهش­نامۀ نهج­البلاغه، 22، 19 ـ 37.
زبیدی، م. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
زهیلی، و. (1411). التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج. دمشق: دارالفکر.
سلطان علی شاه، م. (1408ق). بیان السعاده فی مقامات العباده. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
سمرقندی، ن. (1416ق). بحرالعلوم. بی­جا: بی­نا.
سیوطی، ج. (2003م). الدر المنثور فی التفسیر بالماثور. قاهره: مرکز هجر للبحوث و الدراسات العربیه و الاسلامیه.
شجاعی، م.ص. (1393). ساختار شخصیت از دیدگاه اسلام در چارچوب رویکرد صفت. پایان­نامۀ دکتری. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
شجاعی، م.ص. (1394). روان‌شناسی  اسلامی مبانی تاریخچه و قلمرو. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
شجاعی، م.ص. (در دست چاپ). روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا. مطالعات اسلام و روان­شناسی.
شحاته، ع. (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
شربینی، م. (1425ق). تفسیر السراج المنیر. بیروت: دار الکتب العلمیه.
شریف رضی، م. (1414ق).  نهج­البلاغه. قم: هجرت.
شریعتمدای، ج. (1387). شرح و تفسیر لغات قرآن براساس تفسیر نمونه. مشهد: آستان قدس رضوی.
شعیری، م. (بی­تا). جامع الاخبار. نجف: مطبعه حیدریه.
شوکانی، م. (1414ق). فتح القدیر. دمشق: دار ابن کثیر.
شیخ­زاده، م. (1419ق). حاشیه بر تفسیر قاضی بیضاوی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
صاوی، ا. (1427ق). حاشیه الصاوی علی تفسیر الجلالین. بیروت: دارالکتب العلمیه.
صفار، م. (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد. قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
صنعانی، ع. (1411ق). تفسیر القرآن العزیز. بیروت: دارالمعرفه.
طباطبایی، م. (1374ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، ف. (1390). اعلام الوری باعلام الهدی. تهران: اسلامیه.
طبرسی، م. (1363). مستدرک الوسائل. تهران: انتشارات مکتبه الاسلامیه.
طبری، م. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
طریحی، ف. (1375). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
طوسی، م. (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طوسی، م. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عبدالرزاق، م. (2019). النموّ المعرفی فی التربیه الاسلامیه و تطبیقاته التربویه. رسالۀ ماجیستر. کلیۀ یرموک. قسم الدراسات الاسلامیه.
علمان، خ. (2006). المراهقه بین الفقه الاسلامی و الدراسات المعاصره. بیروت: دارالمعرفه.
عیاشی، م. (1380). تفسیر عیاشی. تصحیح ر. محلاتی. تهران: المطبعه العلمیه.
فخر رازی، م. (1420ق). مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فرزند وحی، ج.، و حیدرنژاد، ط. (1392). مراحل تربیت از دیدگاه قرآن سنت و روان‌شناسی. حسنا، 17، 101 ـ 122.
فیض کاشانی، م. م. (1371). نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قونیوی، م. (1381). اعجاز البیان فی تفسیر ام القرآن. قم: بوستان کتاب.
کراجکی، م. (1410ق). کنزالفوائد. قم: دار الذخائر.
کلینی، م (1385). اصول کافی. ترجمۀ ص. حسن­زاده. قم: انتشارات قائم آل محمد (ص).
کاویانی، م. (1398). روان‌شناسی  در قرآن بنیان­ها و کاربردها. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ماتریدی، م. (1426). تأویلات اهل السنّه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
متقی هندی، ع. (1409ق). کنز العمال. بیروت: مکتبه التراث الاسلامی.
مجلسی، م. (1403ق). بحارالانوار. بیروت: مؤسسۀ الوفا.
مجلسی، م. (1404ق). مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول. دارالکتب الاسلامیه.
محمدی ری­شهری، م. (1389). حکمت نامۀ جوان. ترجمۀ م. مهریزی. قم: دارالحدیث.
محمدی ری­شهری، م. (1376). میزان الحکمه. ترجمۀ ح. شیخی. قم: دارالحدیث.
مصباح، ع.، زارعان، م. ج.، بی­ریا، ن.، آقاتهرانی، م.، رهنمایی، ع. ش.، حقانی، ا.، و ساجدی، ا. س. (1374). روان‌شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی. تهران: سمت.
مظاهری، ح. (1386). تربیت فرزندان از دیدگاه اسلام. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مظفر، ک. (بی­تا). توحید المفضل. قم: داوری.
مفید، م. (1413ق). الاختصاص. قم: الموتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید.
مکارم شیرازی، ن. (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مکی، ب. ح. (1429ق). الهدایۀ الی بلوغ النهایه. جامعه الشارقه: کلیۀ الدراسات العلیا و البحث العلمی.
منصور، م. (1387). روان‌شناسی ژنتیک: تحول روانی از تولد تا پیری. تهران: سمت.
میبدی، ا. (1371). کشف الاسرار و عده الابرار. تهران: امیرکبیر.
میدانی، ع. (1361). معارج التفکر و دقائق التدبر. دمشق: دارالقلم.
نظام، ح. (1416ق). تفسیر غرائب القرآن. بیروت: دارالکتب الاسلامیه.
نوری، ح. (1408ق). مستدرک الوسائل. قم: آل البیت.
ورام، م. (1410ق). مجموعۀ ورام. قم: مکتبه فقه.
هاشمی، ع. (1400ق). علم النفس التکوینی اسسه و تطبیقاته. ریاض: دار المجمع العلمی.
هدله، س. (2016). تربیه الطفل و اسالیبها فی التشریع الاسلامی. الدراسات الحضاریه و الفکریه، 3، 49 ـ 78.
هندی، ع. (1379). کنزالعمال. بیروت: مکتبه التراث الاسلامی.
هواری، ص. (2010). المعجم الوسیط المدرسی. بیروت: دارالبحار.
 
Bee, H. L., & Mitchell, S. K. (1980). The developing person: A life-span approach. HarperCollins Publishers.
Beilin, H., & Pufall, P. B. (Eds.). (2013). Piaget's theory: prospects and possibilities. Psychology Press.
Benetka, G. (2016). Observations on Karl and Charlotte Bühler’s perspective of development. Representing development. The social construction of models of change. Routledge, 154-157.
Boyd, D. R., & Bee, H. L. (2010). The growing child. Allyn & Bacon.
Buhler, C. (1999). From birth to maturity: An outline of the psychological development of the child (Vol. 5). Psychology Press.
Damon, W., Lerner, R. M., & Eisenberg, N. (Eds.). (2006). Handbook of child psychology, social, emotional, and personality development. John Wiley & Sons.
Erikson, E. H. (1953). Growth and crises of the healthy personality. II. Psyche, 7(2), 112.
Feist, J., & Feist, G. J. (2009). Theories of personality. Boston, MA: McGraw Hill Higher Education.
Gesell, A. (1934). An atlas of infant behavior: A systematic delineation of the forms and early growth of human behavior patterns. Normative series(With H. Thompson and CS Amatruda). Naturalistic series(With AV Keliher, FL Ilg, and JJ Carlson).Vol. 1.
Jacobs, L. C., Razavieh, A., & Sorensen, C. (2010). Introduction to research in education. Nelson Education, Ltd.
Jones, E. (2019). The life and work of Sigmund Freud. Plunkett Lake Press.
Jung, C. G. (1971). The stages of life. The portable Jung, 3-22.
Lester, D. (2019). Theories of personality: A systems approach. Routledge.
Lourenço, O. M. (2016). Developmental stages, Piagetian stages in particular: A critical review. New Ideas in Psychology, 40, 123-137.
Matusik, J. G., Hollenbeck, J. R., Matta, F. K., & Oh, J. K. (2019). Dynamic systems theory and dual change score models: Seeing teams through the lens of developmental psychology. Academy of Management Journal, 62(6),1760-1788.
Pedersen, P. (2013). Multiculturalism as a fourth force. Routledge.
Piaget, J., & Inhelder, B. (2008). The psychology of the child. Basic books
Rice, F. P. (2001). Human development: A life-span approach. Prentice Hall.
Ryckman, R. M. (2012). Theories of personality. Cengage Learning.
Shaffer, D. D. R., & Kipp, K. (2010). Developmental Psychology: Childhood & Adolescence: Childhood and Adolescence. Cengage Learning.
Slee, P. T., & Shute, R. (2014). Child development: Thinking about theories texts in developmental psychology. Routledge.
Solso, R. L., MacLin, M. K., & MacLin, O. H. (2005). Cognitive psychology. Pearson Education New Zealand.
Wallon, H. (1984). Genetic psychology. The world of Henri Wallon
WoodWaRd, W. R. (2012). Charlotte Bühler Scientific Entrepreneur in Developmental, Clinical, and Humanistic Psychology. Portraits of pioneers in developmental psychology.